રાજસ્થાનનું સ્વર્ગીય સુવર્ણ શહેર જેસલમેર ઉનાળાની રજાઓનું સ્થળ છે

 રાજસ્થાન રાજા-રજવાડા, મહેલ – કિલ્લા અને રણમાં ધબકતા રંગબેરંગી લોકજીવન માટે દેશ અને વિદેશમાં પ્રખ્યાત છે. દર વર્ષે લાખો પ્રવાસીઓ રાજસ્થાનના મહેલ અને કિલ્લા જોવા આવે છે. ઉદયપુર, જયપુર, બિકાનેર, જોધપુરના મહેલ – કિલ્લા આજે પણ રાજાશાહીની ઝલક દેખાડે છે. રાજસ્થાનના પશ્ચિમ છેડે રણપ્રદેશ મરુભૂમિમાં પણ સદીઓ જુના સુંદર મહેલ – કિલ્લા અને હવેલીઓ છે જે આજે પણ પ્રવાસીઓને આકર્ષે છે. પ્રવાસની આ કડીમાં આજે આપણે રાજસ્થાનના જન્નત સમાન જેસલમેરના લોકપ્રિય પ્રવાસન સ્થળ વિશે વિગતવાર જાણીશું

જેસલમેર રાજસ્થાનના રણમાં ખીલેલું સુવર્ણ કમળ

જેસલમેર રાજસ્થાનના રણ વિસ્તારમાં આવેલો એક સુંદર વિસ્તાર જેને ગોલ્ડન સિટી પણ કહેવાય છે. મરુભૂમિમાં આવેલુ હોવા છતાં જેસલમેર તેના આકર્ષક મહેલ – કિલ્લા, હવેલી અને કલા સંસ્કૃતિ અને લોક નૃત્યુ માટે પ્રખ્યાત છે. જેસલમેર પાકિસ્તાન સરહદ નજીક હોવાથી સુરક્ષાની દ્રષ્ટિએ પણ ઘણું મહત્વપૂર્ણ સ્થળ છે. જેસલમેરનો ઇતિહાસ 800 સદી જૂનો છે. જેસલમેર લોદુરવાની ગાદી દેવરાજાના સૌથી મોટા વારસદાર રાવલ જેસલના નાના સાવકા ભાઈ રાવલ જેસલે વસાવ્યુ હતુ. આથી તેને જેસલમેર કહેવામાં આવે છે.

જેસલમેરના મુખ્ય પ્રવાસન સ્થળ

જેસલમેર ગાડીસર તળાવ – લાઈટ એન્ડ સાઉન્ડ શો

જેસલમેરના ગાડીસર તળાવમાં લાઈટ એન્ડ સાઉન્ડ શોમાં જેસલમેરનો ઇતિહાસ, શુરવીરોની કહાણી, પ્રખ્યાત પ્રવાસન સ્થળોની માહિતી રસપ્રદ રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે. આ લેસર વોટર શોમાં જેસલમેરના કિલ્લાના નિર્માણની કહાણી, કિલ્લા પર આક્રમણકારોના હુમલા, જેસલમેરના વીરોની બહાદુરી અને બલિદાનની ગાથા, તનોટ માતાના મંદિરનું દ્રશ્ય, રામદેવરા મંદિરનું દ્રશ્ય, લોદ્રુવા મંદિરનું સિનેમેટોગ્રાફી, લક્ષ્મીનું દ્રશ્ય. નારાયણ મંદિર, લોંગોવાલની રસપ્રદ કહાણી પ્રોજેક્ટર દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે છે. આ સાથે રાજસ્થાની ગીતો પર મ્યુઝિકલ ફાઉન્ટેનનો ડાન્સ પણ બતાવવામાં આવ્યો છે.

જેસલમેર કિલ્લો – ગોલ્ડન ફોર્ટ

જેસલમેર કિલ્લો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ છે. થાર રણના ત્રિકુટા પર્વત પર અડીખમ આ કિલ્લા ઘણી ઐતિહાસિક યુદ્ધનો સાક્ષી છે. જ્યારે આ કિલ્લા પર સૂર્યપ્રકાશ પડે છે, ત્યારે તે સોનાની જેમ ચમકે છે કારણ કે તે પીળી રેતીના પથ્થરથી બનેલું છે. આથી જ તેને સોનાર કિલ્લો કે ગોલ્ડન ફોર્ટ કહેવામાં આવે છે. આથમતો સૂર્ય પણ કિલ્લાને તેના પ્રકાશથી રહસ્યમય બનાવે છે. અનોખી શૈલીમાં બનેલો આ કિલ્લો સ્થાનિક શિલ્પકારોએ રાજવી પરિવાર માટે બનાવ્યો હતો. સોનાર કિલ્લો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ છે. મહાન ફિલ્મ નિર્માતા સત્યજીત રેની પ્રખ્યાત ફિલ્મ ફેલુદામાં સોનાર કિલાનો વિશેષ ઉલ્લેખ છે. અહીં ઘણી ઘણી ફિલ્મોનું શૂટિંગ થયું છે. આ કિલ્લાની સામે રાજસ્થાન પ્રવાસન વિભાગ દ્વારા દર વર્ષે ફેબ્રુઆરી મહિનામાં ડેઝર્ટ ફેસ્ટિવલ ઉજવવામાં આવે છે. આ ઉત્સવમાં ઊંટ દોડ, ઊંટ મેક-અપ, ઊંટ ડેકોરેશન, ઊંટનું દૂધ દોહવાની સ્પર્ધા, પાઘડી બાંધવાની સ્પર્ધા અને વિવિધ પ્રકારના નૃત્ય અને સંગીતના કાર્યક્રમો યોજાય છે. આ ઉત્સવમાં હજારો દેશી-વિદેશી પ્રવાસીઓ અહીં આવે છે.

જેસલમેર મ્યુઝિયમ

જેસલમેર મ્યુઝિયમ પણ પ્રવાસીઓ અને ઇતિહાસ પ્રેમીઓ આકર્ષણનું મુખ્ય કેન્દ્ર છે. આ મ્યુઝિમયનું સંચાલન પુરાતત્વ અને સંગ્રહાલય વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવે છે. અહીં સૌથી મહત્વપૂર્ણ પ્રદર્શન રાજસ્થાનના રાજ્ય પક્ષી ગોદાવણ ની ટ્રોફી છે. અહીં 7મી અને 9મી સદીના પરંપરાગત ચીજવસ્તુઓ, રોક કટ ક્રોકરી, આભૂષણો અને મૂર્તિઓ શહેરના સમૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસો રજૂ કરે છે.

નાથમલ ની હવેલી

જેસલમેરમાં નાથમલની હવેલી આવેલી છે. આ હવેલી દીવાન મોહતા નાથમલના રહેવા માટે બનાવવામાં આવી હતી, જેઓ જેસલમેર રાજ્યના વડાપ્રધાન હતા. મહારાવલ બેરીસાલ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું, અને બે ભાઈઓ – હાથી અને લુલુ, જેઓ ખૂબ જ જબરદસ્ત શિલ્પકાર હતા, તેમણે આ હવેલીની વાસ્તુ કારીગીરીમાં સહયોગ કર્યો હતો. હવેલીના મુખ્ય દ્વાર પર પથ્થરના બે હાથીઓ છે, જાણે તમારું સ્વાગત કરવા માટે ઊભા હોય. 19મી સદીમાં બે વાસ્તુકાર ભાઈ નાથમલ ની હવેલીનું નિર્માણ કર્યું હતું. તે ણે હવેલી પર બે બાજુથી કામ કર્યું અને તેનું પરિણામ સુંદર રીતે વિભાજિત સમાન માળખું સામે આવ્યું હતું. પીળા સેંડસ્ટોન પર ઝીણી કોતરણી હાથીઓના શણગાર માટે ઉપયોગ કરવામાં આવી છે. આ હવેલીની ડિઝાઇન અને કોતરણી અન્ય તમામ હવેલીઓ કરતાં અલગ છે.

સલીમ સિંહ ની હવેલી

જેસલમેર રેલ્વે સ્ટેશનની નજીક આ હવેલી મોરના પંખ જેવા ગોળાકાર ઝરુખાથી શણગારેલી છે. આ ત્રણસો વર્ષ જૂની હવેલી જેસલમેરના નેતા સલીમ સિંહનું નિવાસસ્થાન હતું. આ હવેલી 18મી સદીની શરૂઆતમાં બનાવવામાં આવી હતી અને તેનો એક ભાગ હજુ પણ તેના વંશજોના કબજામાં છે. ઉંચી કમાનવાળી છતમાં સ્લોટને વિભાજીત કરીને મોરના આકારના શિલ્પો બનાવવામાં આવ્યા છે. એવી દંતકથા છે કે, અહીં મહારાજાના મહેલ જેટલી જ ઊંચાઈ આપતા લાકડાના વધુ બે માળ હતા. પરંતુ તેને તોડી પાડવાનો આદેશ આપ્યો હતો. સુવર્ણ આભૂષણો જેવી આ હવેલીને જોઇ પ્રવાસીઓ ખૂબ જ આશ્ચર્યચકિત થાય છે.

પટવો ની હવેલી

આ હવેલીની અંદર પાંચ હવેલીઓ છે જે ગુમાનચંદ પટવાએ તેમના પાંચ પુત્રો માટે વર્ષ 1805માં બંધાવી હતી. તેને બનાવવામાં 50 વર્ષ લાગ્યા હતા. જેસલમેરમાં સૌથી મોટી અને સૌથી સુંદર કોતરણીવાળી હવેલી, આ પાંચ માળનું માળખું એક સાંકડી ગલીમાં ગર્વથી ઊભું છે. જો કે હવેલી હવે તેની ભવ્યતા ગુમાવી ચૂકી છે, પરંતુ અંદરની દિવાલો પર હજુ પણ કેટલાક ચિત્રો અને કાચની કારીગીર જોઈ શકાય છે. આ હવેલી સાંકડી ગલીની અંદર હોવાથી પ્રવાસીઓ પગપાળા અથવા રિક્ષા દ્વારા જ આવી શકે છે.

મંદિર પેલેસ

જેસલમેરમાં મંદિર પેલેસ છે. આ મહેલ એકમદ તાજિયાના આકારમાં હોવાથી તેને તાજિયા પેલેસ પણ કહેવામાં આવે છે. બેસો વર્ષ સુધી આ મહેલ જેસલમેરના શાસકોનું નિવાસસ્થાન હતું. તેના બાદલ વિલાસ નામનો ભાગ શહેરની સૌથી ઊંચી ઇમારત માનવામાં આવે છે. બાદલ મહેલ (કાઉડ પેલેસ) ની પાંચ માળની વાસ્તુ રચના તેના પેગોડા શ્રીદશા તાજિયા ટાવર દ્વારા આગળ વધારવામાં આવી છે. મહેલના દરેક માળે અદ્ભુત કોતરણીવાળા ઝરુખા છે. બાદલ પેલેસ એ મુસ્લિમ શિલ્પ સ્થાપત્યનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે, જેમાં તાજિયાના આકારમાં ટાવર બનાવવામાં આવ્યા છે. હવે આ મંદિર પેલેસને પ્રવાસીઓ માટે હેરિટેજ હોટલ બનાવવામાં આવી છે, જ્યાં પ્રવાસીઓ રોકાઇને મહારાજા અને મહારાણી જેવા અનુભવ કરે છે.

જેસલમેરના જૈન મંદિરો

જેસલમેરના જૈન મંદિરોમાં કલાની દ્રષ્ટિએ સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે લૌદ્રવા જૈન મંદિર. તેનું ભવ્ય શિખર દૂરથી દેખાય છે. તેમાં લગાવવામાં આવેલ કલ્પ વૃક્ષ વિશે એવી માન્યતા છે કે તેને સ્પર્શ કરવાથી જે પણ મનોકામના હોય તે પૂર્ણ થાય છે. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં સહસ્ત્રફણ પાર્શ્વનાથની શ્યામ મૂર્તિ છે, જે કસૌટી પથ્થરમાંથી બનેલી છે. જેસલમેર કિલ્લાની અંદર સ્થિત જૈન મંદિરો 12મી અને 15મી સદીના હોવાનું માનવામાં આવે છે. આ મંદિર તીર્થંકર તરીકે જાણીતા જૈન સંત ઋષભદેવ જી અને શાંભવદેવ જીને સમર્પિત છે. જેસલમેરના અન્ય તમામ સ્થાપત્યોની જેમ આ મંદિરો પણ પીળા રેતાળ પથ્થરમાંથી બનેલા છે. પ્રખ્યાત દિલવાડા શૈલીમાં બનેલા આ મંદિરો તેમની સુંદર વાસ્તુકલા માટે જાણીતા છે. જૈન સમુદાયના લોકો જેસલમેરની યાત્રાને તીર્થયાત્રા માને છે. કિલ્લાની અંદર સાત-આઠ જૈન મંદિરો છે.

બડા બાગ

તે એક વિશાળ પાર્ક છે અને તેમાં ભાટી રાજાઓની સ્મૃતિઓ છે. બડા બાગ જેસલમેરથી 6 કિલોમીટર ઉત્તરે આવેલું છે, જેને બરબાગ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ બગીચામાં જયસિંહ દ્વિતિય સહિત જેસલમેર રાજના પૂર્વ મહારાજાઓના શાહી છત્રીઓ છે. ગાર્ડનનું સ્થાન એવું છે કે પ્રવાસીઓને અહીંથી સૂર્યાસ્તનો અદ્ભુત નજારો જોવા મળે છે. જેસલમેરના મહારાજા જય સિંહ દ્વિતિય (1688-1743) એ એક ડેમ બનાવ્યો હતો, જેના કારણે જેસલમેરનો મોટો ભાગ હરિયાળો બની ગયો હતો. તેમના નિધન બાદ 1743માં તેમના પુત્ર લૂણકરણે તેમના પિતાની છત્રીનું અહીં નિર્માણ કરાવ્યુ હતુ. ત્યારબાદ જેસલમેરના અન્ય રાજાઓના નિધન બાદ અહીં જ તેમની છત્રીઓનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે.

ડેઝર્ટ નેશનલ પાર્ક

જેસલમેરના ેઝર્ડ નેશનલ પાર્કમાં રણના વન્યજીવ જોવા મળે છે. આ નેશનલ પાર્ક રેતીના ટેકરાઓ, છૂટાછવાયા ખડકો, ખારા તળાવો અને આંતર ભરતી વિસ્તારો દ્વારા રચાયેલું છે. કાળિયાર, ચિંકારા અને રણ શિયાળ જેવા પ્રાણીઓની વિવિધ પ્રજાતિઓ અહીં જોવા મળે છે. વિશ્વના સૌથી મોટા ઉડતા પક્ષી પૈકીનું એક ધ ગ્રેટ ઈન્ડિયન બસ્ટાર્ડ પણ અહીં જોઈ શકાય છે. શિયાળામાં, આ પાર્કમાં હિમાલયન અને યુરોપિયન ગ્રિફોન વોલ્ટર્સ, ઈસ્ટર્ન ઈમ્પીરીયલ ઈગલ અને ‘સ્કેલ ફાલ્કન’ પક્ષીઓ જેવા વિવિધ પ્રાણીસૃષ્ટિ દ્વારા મુલાકાતે આવે છે. આ નેશનલ પાર્ક જેસલમેરથી 40 કિમી દૂર છે.

કુલધરા – એક શ્રાપિત ગામ

જેસલમેરનું કુલધરા ગામ એક હન્ટિંગ પ્લેસ છે. કુલધરા ગામ 13મી સદીની આસપાસ પાલીવાલ બ્રાહ્મણોએ વસાવ્યું હોવાનું કહેવાય છે. આ ગામોના ખંડેરોને જોઈને એવું લાગે છે કે તેમની પાસે ખૂબ જ સુંદર સ્થાપત્ય કળા હશે. વેરાન જંગલની વચ્ચે વિશાળ વિસ્તારમાં ફેલાયેલા ખંડેરમાં અડધી પૂર્ણ થયેલી દિવાલો, દરવાજા, બારીઓ દેખાય છે. ત્યાં 84 મધ્યયુગીન ગામો હતા જેને પાલીવાલ બ્રાહ્મણોએ રાતોરાત છોડી દીધા હતા. તેમાંના બે સૌથી પ્રખ્યાત, કુલધારા અને ખાવા જેસલમેરથી દક્ષિણ પશ્ચિમમાં અનુક્રમે 18 અને 30 કિમી દૂર આવે છે. કુલધારા અને ખાવાના અવશેષો તે યુગના સ્થાપત્યના ઉત્તમ ઉદાહરણો છે. તેમના વિશે ઘણી દંતકથાઓ પ્રચલિત છે. પરંતુ ગામડાઓનું સામૂહિક સ્થળાંતર કેમ થયું તે અંગે હજી સુધી કોઈ સત્ય જાણી શકાયું નથી. ગ્રામજનોનું માનવું છે કે આ સ્થળ શ્રાપિત છે અને લોકો ભૂતના ડરથી અહીં વસવાટ કરતા નથી. હાલમાં આ સ્થળ પ્રવાસીઓ માટેનું મુખ્ય આકર્ષણ છે. જેસલમેરની મુલાકાતે આવતા પ્રવાસીઓ, આ ગામોની વાર્તાઓ સાંભળ્યા પછી તે જોવા માટે અહીં ચોક્કસ આવે છે.

તન્નોટ માતાનું મંદિર જેસલમેર

જેસલમેરમાં તન્નોટ માતા મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર ભાટી રાજપૂત રાજા તણુરાવે વર્ષ 828માં બનાવ્યુ હતું. આજુબાજુના તમામ ગામોના લોકો અને ખાસ કરીને BSF સૈનિકો અહીં સંપૂર્ણ ભક્તિભાવથી પ્રાર્થના કરે છે. તન્નોટ માતા મંદિર જેસલમેરથી લગભગ 120 કિલોમીટર દૂર છે. તન્નોટ માતાને દેવી હિંગળાજનો પુનર્જન્મ માનવામાં આવે છે. 1965ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ દરમિયાન, તન્નોટ મંદિર પર ભારે હુમલાઓ અને તોપમારો થયાની ઘણી વાર્તાઓ છે. જો કે, મંદિર પર પડેલો એક બોમ્બ ફટ્યો નહીં. આનાથી આ મંદિર પ્રત્યે ગામજનોની આસ્થા વધુ મજબૂત થઇ. આ મંદિરનું પુનઃનિર્માણ અને સંચાલન બોર્ડર સિક્યોરિટી ફોર્સ (બીએસએફ ટ્રસ્ટ) દ્વારા કરવામાં આવે છે.

રામદેવરા મંદિર જેસલમેર

જેસલમેરનું રામદેવરા મંદિર રાજસ્થાનનું એક પ્રખ્યાત મંદિર છે. રામદેવરા મંદિર રુનીચા બાબા રામદેવ અને રામસા પીરનું પવિત્ર સ્થળ છે. રામદેવરા મંદિર તમામ ધર્મના લોકો તેમની પૂજા કરે છે. રામદેવજી રાજસ્થાનના લોક દેવતા છે અનેહિન્દુ-મુસ્લિમ એકતાના પ્રતિક માનવામાં આવે છે. રામદેવરા મંદિર પોકરણથી 12 કિમી દૂર જોધપુર જેસલમેર રોડ પર આવેલું છે. આ મંદિર બાબા રામદેવ પીરનું સમાધિ સ્થળ છે. અહીં ભાદરવા મહિનામાં મોટો મેળો ભરાય છે અને દૂર દૂરથી ભક્તો દર્શન કરવા આવે છે.

જેસલમેર યુદ્ધ સંગ્રહાલય

જેસલમેર યુદ્ધ સંગ્રહાલય જોવાલાયક સ્થળ છે. જેસલમેરના મિલિટરી બેઝ પર એક મ્યુઝિયમ બનાવવામાં આવ્યું છે, જે ભારતીય સેનાના શહીદોને સમર્પિત છે, જેમણે 1965ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ અને 1971ના લેંગેવાલા યુદ્ધ દરમિયાન પોતાના જીવનનું બલિદાન આપ્યું હતું. અહીં યુદ્ધ દરમિયાન દુશ્મન દેશની કબજે કરાયેલી ટેન્ક અને હથિયાર જોઇ શકાય છે. અહીં મુલાકાતીઓને યુદ્ધ ઉપર બનેલી ફિલ્મ પણ દેખાડવામાં આવે છે. આપણા દેશના મહત્વપૂર્ણ યુદ્ધ ઈતિહાસને સાચવતું આ મ્યુઝિયમ જેસલમેર-જોધપુર હાઈવે પર આવેલું છે અને તેમાં કોઇ ફ્રી એન્ટ્રી છે.